اصلاحات؛ تلخی بی‌پایان

مجتبی رحیمی | جامعه نو: پایان فیلم «درباره الی» هنوز هم می تواند مناقشه برانگیز باشد یا حداقل برای برخی از کسانی که فیلم را دیده اند اینگونه است. در انتهای فیلم با نشان دادن جسد «الی» در سردخانه به نامزدش مشخص می شود الی غرق شده و مرده است؛ اما پذیرش این پایان بندی آنچنان برای برخی از مخاطبان سخت است که در ذهن خود پایان دیگری را رقم می زنند. شاید الی هنوز زنده است. این تصویری روشن از ذهنیت کسانی است که همچنان از اصلاحات در ایران صحبت می کنند. ذهنیتی از سرنوشت آن چیزی است که در سال ۱۳۷۶ آغاز شد و از آن با نام «اصلاحات» یا «جنبش دوم خرداد» یاد می شود. برای آنکه ماجرا را بهتر درک کنیم باید بدانیم از پایان کدام اصلاحات حرف می زنیم. جوهره اصلی اصلاحات در ایران رسیدن به دموکراسی بود.(یا حداقل رسیدن به دموکراسی بیشترین اشتراک را در بین اصلاح طلبان دارد) حال باید دید که اصلاحات در سال ۷۶ زیر کدام یک از شیوه های گذار به دموکراسی قرار می گیرد.

همانگونه که حسین بشیریه در مقاله «نقش نخبگان در گذار به دموکراسی»* می گوید، در مجموع می توان گفت تمام نظریه هایی که در باب دموکراسی از دیرباز تا به امروز مطرح شده اند، به دو دسته تقسیم می شوند. اول نظریه هایی که ساختاری و دراز مدت است و به تحولات درازمدت و ساختاری مثل توسعه اقتصادی، پیدایش طبقه متوسط، جامعه مدنی نیرومند و ظهور فرهنگ سیاسی دموکراتیک تکیه می کنند. این نظریات امروز کلاسیک محسوب می شوند. دسته دوم نظریه ها بر عوامل کوتاه مدت، مانند عوامل سیاسی، نقش احزاب سیاسی و شرایط و برهه های خاص تاکید دارند. در ذیل این نظریه دیدگاهی مطرح است که روی نقش نخبگان حاکم و صورت بندی خاصی که این نخبگان پیدا می کنند و تاثیر این صورتبندی بر گذار به دموکراسی تاکید بیشتری دارند. وضعیت پیدایش اصلاحات در سال ۷۶ را باید با نظریات نقش نخبگان سیاسی در گذار به دموکراسی مورد بررسی قرار داد.
به طور خلاصه نخبگان سیاسی یا دارای اشتراک ایدئولوژیک و ساختاری هستند و یا بر سر یکی از این دو مورد اشتراک ندارند. در واقع گذار به دموکراسی از گسست ایدئولوژیک و ساختاری بین نخبگان حاکم حاصل می شود؛ زمانی که قدرت هرکدام بر دیگری غلبه نداشته باشد و هر دو طیف برای نقش حاکمیتی خود به دموکراسی روی آورند. در شرایط گسست ایدئولوژیک بین نخبگان چهار محور اساسی گذر به دموکراسی را تعیین می کند. اول اینکه هیچ یک از دو گروه قدرت غلبه نهایی بر طرف مقابل را نداشته باشد. دوم اینکه از حیث بسیج نیروها نسبتا مشابه باشند. سوم آنکه هیچ یک از نخبگان حاکم از فشار توده ای برخوردار نباشند و چهارم وجود بحرانی بزرگ.
در مورد ایران پس از انقلاب این صورتبندی به این شکل بود که نخبگان گروه اسلام گرا دارای توانایی غلبه بر سایر گروه ها بودند. این مساله باعث شد تا گسست ایدئولوژیک بین نخبگان سیاسی در ابتدای انقلاب منجر به گذار کامل به دموکراسی نشود. (سال ۵۷ تا ۶۰) در مرحله بعد تا سال ۷۶ انسجام ساختاری و ایدئولوژیک در نخبگان حاکم پدید می آید. دوران سوم از سال ۷۶ به بعد آغاز می شود و در آن شاهد بیشترین میزان عدم انسجام ساختاری و ایدئولوژیک در درون نخبگان حاکم هستیم. این آغاز آن چیزی است که امروز به نام«اصلاحات» یا «جنبش دوم خرداد» از آن یاد می شود.
همانگونه که ذکر شد در شرایط گسستی که در سال ۷۶ به وجود آمد، چهار شرط لازم بود تا نتیجه نبرد نخبگان سیاسی دموکراسی باشد. اما در این دوره شاهد غلبه بخشی از نخبگان حاکم چه از نظر ساختار قانون اساسی و چه حقوقی بر بخش دیگر بودیم.(شرط اول) در بخش بسیج نیروها هم شرایط برابری بین گروه های نخبگان وجود نداشت(شرط دوم) و بحرانی هم به طور جدی به وقوع نپیوست (شرط چهارم). این عوامل باعث شد تا گسست نخبگان سیاسی در اواسط دهه ۷۰ به سمت دموکراسی نرود. در واقع می توان گفت که نیل به دموکراسی از طریق بخشی از نخبگان سیاسی حاکم در ابتدای دهه ۸۰ به کلی متوقف ماند، اما هنوز هم بسامد این واژه در ادبیات عمومی برخی رسانه ها بسیار بالا است.
در فیلم «درباره الی» تک گویه معروفی وجود دارد که از این قرار است: «یک پایان تلخ بهتر از یک تلخی بی پایان است». جمله ای که می توان با انتخاب هر بخش آن پایان فیلم را به گونه ای دیگر در ذهن خود ساخت. به نظر می رسد پس از سال ۸۴ بیشتر کسانی که امید رسیدن به دموکراسی از طریق اصلاحات دوم خردادی را داشتند، بخش پایانی این جمله را دنبال می کنند. این مدل از اصلاحات برای ما یک تلخی بی پایان است.

*حسین بشیریه، نقش نخبگان در گذار به دموکراسی، نشریه آیین، تیر ۸۳، دوره ۱، شماره ۱